[ad_1]
به نقل از
خبرگزاری موج
آخرین مطالب
، یلدا یا شب چله همانند جشن سده و یا چهارشنبه- سوری، آیینی غیر رسمی و مردمی بوده لذا در متون رسمی آن اعصار هیچ روایتی از آن حاضر نیست.
کهن ترین اشاره به این آیین به ابوریحان بیرونی باز میگردد که در آثارالباقیه آن را روز خور و در التفهیم آن را روز میلادالاکبر مینامد و حکایت از صورت و نام باستانی تر این آیین دارد و به لحاظ اساطیری با تولد ایزد sol invictus (خورشید پیروز) در آیین میتراییسم رومی در این شب مرتبط است.
در واقع این آیین در ربط با باززایش سالانه خورشید شکل گرفته است. انسان باستانی که ناظر این می بود که خورشید که در چله تابستان به اوج خود رسیده و این آنقدر اهمیت داشت که در تعداد بسیاری نقاط از جمله شمال شرق فلات ایران اغاز سال به حساب می آمد و بعد از آن دچار نزول تدریجی و پیری می بشود، در بلندترین شب سال در انتظار باززایش مکرر خورشید آیینی اسطوره یی را برگزار میکرد. این شب تولد مجدد خورشید به شمار می آمد و در ربط با جشن شبانه دیگر سده در آخر چله بزرگ نیز می بود.
در واقع جشن سده در چهلمین شب بعد از زایش خورشید یادآور سنتهای بی شمار در اقصا نقاط فلات ایران در رابطه با چهلمین روز بعد از تولد نوزاد است. یلدا جشن زایش خورشید و سده جشن بالیدن خورشید بوده اند. این دو جشن شبانه و زمستانی را در طبقه بندی اسطوره یی میتوان جادوی تشبه دانست.
نام یلدا برای این شب: کهن ترین کاربرد واژه یلدا در بیتی از عنصری است. یلدا در واقع واژهای سریانی شاخه یی از زبان سامیِ آرامی رایج در شامات و تکه هایی از عراق پیش از اسلام و نیز زبان کلیساهای شرقی غیر اروپایی است با صورت ܝܠܕܐ (ylda ) از ریشه yld ( معادل عربی (وَلَدَ) به معنی تولد، زایش و در کلیساهای نسطوری اساساً جشن کریسمس را ܝܠܕܐ مینامیدند.
در دوره اسلامی جشن کهن خور یا چله در انطباق با سنن اسلامی نام یلدا به معنی جشن میلاد حضرت عیسی (ع) را به خود گرفته و این علتبقای این جشن در فرهنگ عموم مردم فلات ایران شد.
به قول سیف اسفرنگی:
سخنم بلندنام از سخن تو گشت و احتمالا که درازنامی از نام مسیح یافت یلدا
آیین ها:
در آبادی دره میانه سفلی ملایر:
کدبانوهای روستا همه البسه کثیف، فرشها و ظروف خانه را در آب سرچشمه میشویند تا برای مراسم شب چله یا چله زری آماده باشند. اولین ظرف یا لباس را که می شویند، نیت میکنند که به عشق حضرت سلیمان همه بدی ها همانند چرک لباسها با آب چشمه برود. یک جام از آب چشمه را نیز روی طاقچه و رو به قبله قرار میدهند و به تعداد افراد خانواده شمع روشن کرده و روی کرسی قرار میدهند.
فال سوزن (همدان):
هنگامی خوردنی ها همه شد یک تکه پارچه تازه و آب ندیده میآورند ؛ یک نفر زن مسن و با کمال که شعر از نگه داری دارد، شعری می خواند و دختر بچه کوچک و معصومی روی همان پارچه سوزن میزند. حاضران مجلس در دل نیت میکنند. خواندن هر شعر که همه شده در هر محلی که دختر سوزن زده ( یقیناً دیگران محل سوزن زدن ها را نبایند ببینند) مخصوص یک شعر است وهر فردی هر نیتی دارد یکی از آنها را که مخصوص یک شعری است انتخاب وشعر را جواب نیت خود میداند.
نمونه ای از اشعاری که برای فال سوزن میخوانند:
بالای کوچه پسندت کردم ای گل مختصر بودی بلندت کردم ای گل
ترش بودی مثال آبلیمو به همانند خرده قندت کردم ای گل
سفید مرغی بودم بر شاخ پسته فلک سنگی زدم بالم شکسته
فلک بالی بده پرواز گیرم در دروازه شیراز گیرم
سحر صبحی برفتم دیدن گل بدیدم جفت بلبل شاخه گل
زبان زرگری می خواند ومیگفت خدا تا کی کنم صبر وتحمل ؟
فال مهره (همدان):
شب چله فال گرفتن و مهره انداختن نیز ترویج دارد. یک نفر یک کوزه کوچک به نام قوزوله میآورد و به همه میگوید میخواهم مهره بریزم. هر کس هر چه دارد همانند دکمه، مهره، سنجاق که خودش آنرا بشناسد در کوزه میریزد سپس در کوزه را آهسته میبندند و زیر ناودان رو به قبله آویزان میکنند . این کوزه یک شبان هروز میماند تا شب چله که همه جمع شدند کوزه را آورده به دست دختر نابالغی میدهند و او را عروس میکنند. دویاق که یک پارچه گلی رنگی است به سر او میاندازند. او هم کوزه را در بغل گرفته دانه دانه مهره ها را که در کوزه هست بیرون میآورد . ولی نشان نمیدهد تا شعر خوانده بشود. گاه شعری از حافظ وگاه شعری محلی میخوانند و آن زمان عروس مهره را نشان میدهد. مهره مال هر کس می بود شعر هم مربوط به او میشود.
فالی شبیه به این در سیاه چشمه ماکو نیز برگزار میشده است.
قاشقزنی (مازندران):
زن یا دختری چادر سر کرده و صورتش را با چادرش می پوشاند و قاشق چوبی بزرگی را همراه خود برده و به در خانه مردانی که دو زن دارند میرود و با قاشق در میزند. صاحب خانه درون قاشق نوعی خوراکی میگذارد. خوراکیهایی که به این صورت گردآوری میشوند به فردی که لکنت زبان دارد داده میشود و این باور وجود دارد که این علتبهبود او خواهد شد. سارویها این رسم را (لال پِلاه) مینامند. شبیه این آیین در تعداد بسیاری نقاط دیگر و مخصوصاً در چهارشنبه سوری انجام میشود.
شال انداختن، یا شال دُرَکی یا شال هَشو:
این سنت در تعداد بسیاری نقاط ایران رایج است یقیناً در برخی نقاط در شب نوروز انجام میشود و در برخی نقاط در شب چله؛ به این صورت که جوانان دستمال نسبتاً بزرگی را چهار گره کرده و به سر طنابی گره میزنند. طناب را از باجه یا روزنه خانه ها به پایین آویزان میکنند و صاحب خانه مقداری آجیل یا شیرینی داخل دستمال قرار میدهند. بعضی اوقات اوقات نیز امکان پذیر جوانی هدیه یی را برای نامزد خود تدارک ببیند و با این روش آن را به دست او رساند.
زیاد تر بخوانید:
یلدا، یادگار سنت شکرگزاری نیاکان
بهترین غذای شب چله با انار و بدون انار
شب یلدا و ایده های متفاوت و دلنشین برای تزئین شب یلدا عروس
آداب و رسوم شب یلدا در نصف جهان
شو چله یا شب یلدای کرمانشاهی با نوای شاهنامه خوانی کردی+ فیلم
شب چله در شیراز و آیین های بلندترین شب سال
شب یلدا (چله) قزوینی ها
آداب و آیین مردم استان کردستان در شب یلدا یا به تعبیر محلی “شه و چله”
برخی خوراکی های مخصوص:
قاووت خضر نبی:
در مریانج رسم است که هر سال در روزهای آخر پاییز، پنج شش خانوار دور هم جمع می شوند و مقداری جو، گندم،کنجد، ذرت، نخود، سنجد، تخم هندوانه، تخم خربزه، تخم گرمک را جمع میکنند و هر یک را جدا از هم در ظرفی مسی سرخ میکنند، بعداً همه را در یک کیسه میریزند و به آسیاب میبرند و آرد میکنند. بعد از آنکه آرد الک شد، آن را بین سفره تمیزی میریزند و در یک اتاق خلوت دور سفره را شمع، اسفند، گلاب، سرمه و سرمهدان، قند و نبات و یک جلد قرآن میچینند و شب شمع ها را روشن میکنند. فردی حق ندارد به اتاق برود و اعتقاد دارند شب حتماً حضرت خضر نبی میآید وآن سفره را نظر می کند و به آن برکت میدهد. فردای آن شب نظر کرده حضرت خضر را بین خودشان تقسیم میکنند و هر کس برای همسایه هایش میفرستد وآنها هم آرد تبرک شده و نظر کرده با مقداری شیره مخلوط میکنند و خوب به هم میزنند تا خوب سفت بشود و میخورند.
تهیه خوراکی آیینی همانند به این با تفاوتی اندک (برای مثالً در آخر چله بزرگ) در تعداد بسیاری از دیگر روستاهای همدان و نیز اردبیل و ارومیه دیده میشود.
در بهار همدان؛ منفعت گیری از محصولاتی که در اغاز پاییز به جهت جلوگیری از فساد و ماندگاری فراوری شده اند؛ همانند شیر شیره، سوجوق، ترشی خیرچه (خربزه نارس) و هندوانه را از شب چله اغاز میکنند.
این چنین سنتی در تعداد بسیاری نقاط دیگر نیز مشاهده میشود و این نشان از این دارد که شب چله در تقویم کشاورزیِ تعداد بسیاری نقاط، اغاز یک دوره وقتی محسوب میشده است.
آجیل شب چله لرستان و نهاوند و تویسرکان: مقداری گندم را در آب پنیر میریزند که به آن گنمه شیر میگویند و بعد از یک شب آن را با شاهدانه، تخم هندوانه، تخم خربزه و تخم کدو بو داده و با گردو و بادام مخلوط میکنند.
اردبیل: در قبل یکی از رایج ترین خوراک های شب یلدا ماست و مخصوصاً ماست چکیده بوده است؛ اهالی نظر داشتهاند که ماست مقاوت ایشان را در برابر سرمای سخت زیاد میکند. و نیز در این شهر در این شب آتش افروزی همانند شب چهارشنبه سوری ترویج داشته است.
در برخی نقاط آذربایجان؛ خوراکی به نام خَشیل را مخصوص شب یلدا آماده میکردهاند؛ خشیل ترکیبی است از آرد و شکر که مقداری هم نمک به آن اضافه میکنند و آن را در آب میپزند طوری که همانند شیربرنج سفت بشود، آن را با ادویه و مقدار بسیاری روغن حیوانی صرف میکنند.
ارومیه؛ در کنار دیگر تنقلات حتماً حلوای گردو یا حلوای هویج هم در این شب صرف میشود.
سَنَرد گرمسار؛ شام مخصوص شب یلدا خروس پلو است.
نوده رودبار الموت؛ شام مخصوص این شب حتماً ماهی پلو است و سپس از صرف شام مقداری از پولکهای ماهی خورده شده را به روی کرسی گذاشته و میشمارند؛ اگر تعداد پولک ها زوج باشد آن را به فال نیک میگیرند.
کردستان: چند ماه قبل از شب چله، خربزه های کوچکی را که از روستای سراب قامیش (یکی از روستاهای اطراف سنندج) تهیه میشود در سرکه میاندازند تا برای این شب (کالَک تورش) خربزه ترش که از اصلیترین موارد سفره است، داشته باشند. این چنین چند ماه قبل از زمستان، خوشه های انگور را در زیرزمین یا در سایه، نخ کرده و از سقف آویزان میکنند که به آن آنو میگویند. غذای این شب عموماً دلمه برگ مو و کلم است که گوشت را لابه لای آن میگذارند. سفرهی شب چله علاوه بر دلمه، شامل رب انار و شیرهی انگور، دوغ، ماست، روغن و کره محلی، پیاز و خربزه ترش است.
خراسان رضوی و خراسان جنوبی: یکی از آیین های اختصاصی شب چله برگزاری مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و بعد از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار میریزند. مردان و جوانان فامیل با دستهای از چوبهای نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را برای ساعت ها هم میزنند تا به طور کف سفت درآید. این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت بشود و خشک شده آن همانند گز اصفهان میشود. کف آماده شده در آخر با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و بعد از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده میشود.
منبع
